Uit de oude Nijmeegse schaakdoos (6)
Twee Nijmeegse ruziemakers
De vorige aflevering van dit feuilleton over het schaken in Nijmegen in het midden van de 19e eeuw sloten we af bij het graf van generaal-majoor b.d. Jan Hulst. Zoals bekend was de generaal van 1848 tot zijn overlijden in 1866 de grote animator van het bloeiende schaakleven alhier. Bij zijn teraardebestelling in Ubbergen, 4 februari van dat jaar, waren veel van zijn Nijmeegse schaakvrienden aanwezig, waaronder twee notoire ruziemakers: de theoloog Antonius van der Linde, die de grafrede uitsprak, en François Sneltjes, vroed- en heelmeester van de stad.
Over deze twee moeten we het even hebben: ze trokken in die jaren niet alleen achter het schaakbord ten strijde, maar hadden hun pijlen ook gericht op de in hun ogen veel te vrijzinnige (moderne) predikanten van de Stevenskerk, waar Sneltjes ouderling was. De “hand over hand toenemende stoutheid” in Nijmegen, aangezwengeld door Sneltjes en Van der Linde, werd in 1865 een landelijke rel.
Mijn vingers jeuken om het mooie theologische conflict dat in die tijd is uitgevochten omstandig uit de doeken te doen, maar ik ben bang dat dan teveel lezertjes afhaken. Liefhebbers kunnen het hele verhaal hier op de website van de Stevenskerk nalezen. Duidelijk is wel dat het opstandige duo een smadelijke nederlaag leed: Sneltjes legde al snel in de Stevenskerk het ouderlingschap neer.
Sneltjes en Van der Linde waren redelijk goede, doch geen echt sterke schakers. Op basis van de weinige partijen die van hem bewaard zijn gebleven, heeft Sneltjes een Edo-rating gekregen van 1779. In het landelijke Nijmeegse schaaktoernooi van 1858 verloor Sneltjes in de halve finale van de Nijmeegse wethouder dr. A.W. van Roggen, de sterkste schaker van de stad. Op de sociëteit waren zowel Sneltjes als Van der Linde goede middenmoters, neem ik aan.
Geniaal gewrocht der achterbuurt
De betekenis van met name Antonius van der Linde (1833-1897) voor het schaakleven – niet alleen in Nijmegen, maar in heel Nederland – is niettemin toch aanzienlijk geweest. Van der Linde was theoloog (eerst orthodox, later vrijzinnig), maar ook historicus, filosoof en taalkundige. Het schreef vlammende betogen over van alles en nog wat. Op de leeftijd van 14 jaar schreef hij al polemische pamfletten over drankmisbruik.
Zijn grote passie was echter het schaakspel: hij verzamelde boeken en publiceerde over de geschiedenis ervan. Zijn eerste boek De schaakpartijen van Gioachino Greco verscheen in 1865. Tien jaar later, in 1875, publiceerde hij het boek Het Schaakspel in Nederland. Een jaar daarvoor verscheen van hem een Duitstalige publicatie over de geschiedenis van het schaken. Van der Linde heeft maar een paar jaar in Nijmegen gewoond, op landgoed Winkelsteeg, toen buiten Nijmegen gelegen.
Niet alleen in protestants Nederland, maar ook binnen de schaakwereld lag Van der Linde met iedereen overhoop, vooral met Willem Verbeek, de hoofdredacteur van het landelijke schaaktijdschrift Sissa. Van der Linde was zeer polemisch ingesteld: hij hekelde in scherpe bewoordingen de gevallen van plagiaat in Sissa, de fouten waar het blad van wemelde en de gebrekkige talenkennis van de hoofdredacteur. In de woorden van Van der Linde was Sissa een “proletarisch vod”, een “geniaal gewrocht der achterbuurt” dat een kwart eeuw lang een “teringachtig bestaan” had geleid. Verbeek noemde hij een brutale leugenaar, een barbaar die komisch was door onwetendheid.
Toen Verbeek in 1875 het redacteurschap van Sissa neerlegde, heeft Van der Linde nog een poging ondernomen om het beter te doen. Zijn tijdschrift, herdoopt tot De Schaakwerld, heeft het echter maar één jaar volgehouden en ging in 1876 ter ziele toen Van der Linde naar Duitsland vertrok. NB: de vreemde spelling (Schaakwerld) is te danken aan Van der Lindes taalkundige eigenzinnigheid. Veel vrienden onder de heren die graag schaakten zal Van der Linde met zijn tijdschrift niet gemaakt hebben: hij schold ze bijna zonder uitzondering uit voor knoeiers en broddelaars.
Van der Linde was een onmogelijk man, maar zijn verzameling schaakboeken (800 titels) en schaakpartijen (30.000 stuks!) is gelukkig wel bewaard gebleven en vormt nu in de Koninklijke Bibliotheek (KB) in Den Haag de basis voor een unieke collectie historische schaakboeken: de Bibliotheca Van der Linde-Niemeijeriana. Daar moet ik toch maar eens een keer gaan kijken.
Desolate omstandigheden
Zoals gezegd, Van der Linde is niet alleen de geschiedenis ingegaan als een theoloog, maar ook als compromis- en tactloos ruziemaker. Tegelijkertijd was hij een van de eerste – misschien wel de allereerste – wetenschappelijke onderzoekers over de geschiedenis van het schaakspel. Zijn Duitse publicatie uit 1874, Geschichte und Litteratur des Schachspiels, geldt nog steeds als een standaardwerk. Voor dat boek heeft hij zelfs Sanskriet geleerd, om oude Indiase teksten over het schaakspel te kunnen lezen (ook heeft hij waarschijnlijk het Arabisch beheerst).
Maar misschien wel het allerleukst: Van der Linde heeft nog een of meerdere correspondentiepartijen gespeeld met die andere grote 19e-eeuwse polemist Eduard Douwes Dekker, oftewel Multatuli. In 1876 vertrok Van der Linde naar Duitsland om in Wiesbaden hoofd van de Koninklijke Bibliotheek te worden. Daar schreef hij nog een aantal Duitstalige publicaties over schaken, maar verwaarloosde en passant zijn bibliotheekwerk. Wikipedia vermeldt dat Van der Linde onder “desolate omstandigheden” in 1897 is overleden.
Hier een partij tussen Van der Linde (wit) en Douwes Dekker (zwart) die bewaard is gebleven. Geen hoogstaand schaak, dat zal snel duidelijk zijn, van twee polemisten die uiteindelijk beter met de pen dan met de schaakstukken uit de voeten konden. Maar ja, wie ben ik om daarover een hard oordeel te vellen.
Vorige afleveringen van dit feuilleton vindt u hier:
Uit de oude Nijmeegse schaakdoos (5)
Uit de oude Nijmeegse schaakdoos (4)
Uit de oude Nijmeegse schaakdoos (3)
Uit de oude Nijmeegse schaakdoos (2)
Uit de oude Nijmeegse schaakdoos (1)
Geweldige kroniek weer Jaap, misschien beschrijf je niet alleen de schaakgeschiedenis van onze stad, maar schrijf je ook zelf geschiedenis!