Van recht en gebruik (4)

Aanraken is zetten?

Het wordt de allerkleinsten al geleerd: aanraken is zetten. De neiging om een slechte zet terug te nemen, moet zo vroeg mogelijk de kop worden ingedrukt, zeker als je schaken als een sport en niet als zomaar een spelletje wilt beoefenen.

We weten het allemaal: als we een van onze eigen stukken aanraken, moeten we er een zet mee doen als dat reglementair mogelijk is. Zolang we nog geen vijandig stuk hebben aangeraakt, mogen we er wel elke mogelijke zet mee doen. Je kunt de ‘mazzel’ hebben dat je er je eigen koning mee schaak zet (in dat geval moet je zelfs de zet terugnemen), maar dat is natuurlijk een uiterst gênante vertoning waarna je concentratie ver te zoeken is.

Een bekend voorbeeld van aanraken is zetten is de partij Aronian-Nakamura tijdens de kandidatenmatches in Moskou in 2016:

Zodra we ons eigen stuk loslaten, mag het niet meer naar een ander veld gespeeld worden. Eigenlijk heel simpel. Maar soms moeilijk om je aan te houden, zelfs als je Gary Kasparov heet:

Als we met onze zet ook nog eens een vijandelijk stuk aanraken, zijn we verplicht dat stuk te slaan, wederom als dat reglementair mogelijk is. Is dat niet zo, bijvoorbeeld omdat je jezelf schaak zet of omdat je Pd5xb7 speelt, dan zul je met je eigen stuk een andere zet moeten doen, ook als dat onmiddellijk tot verlies leidt.

Maar wanneer heb je nu eigenlijk een vijandelijk stuk ‘aangeraakt’? Moet dat met de speelhand of kun je ook met je eigen stuk het vijandelijke stuk aanraken? Bij snelschaak zie je wel vaker dat iemand een vijandelijk pionnetje van het bord tikt met het eigen stuk. Geen mens die eraan twijfelt dat die pion geslagen is.

Deze vraag werd actueel tijdens de partij Ron van Dijk versus Frans Lipperts in de ontmoeting UVS 3 – Zuid Limburg 5 van 7 maart j.l. Ron meende met Dxg7 mat te kunnen geven, pakte zijn dame vast en raakte daarmee de zwarte pion op g7 aan, toen hij zich plotseling realiseerde dat het veld g7 gedekt was door een zwarte toren. Hij zette zijn dame terug op g3 en deed er een andere zet mee. Scheidsrechter Theo Koolen werd erbij gehaald en die besliste dat er hier geen sprake was van aanraken en dat de partij moest worden voortgezet met een damezet naar keuze. Een uiterst discutabele beslissing in mijn ogen.

Laten we de Regels voor het Schaakspel van de FIDE er maar weer eens bijpakken:

4.2.
1 Alleen de aan zet zijnde speler mag een of meer stukken op hun velden rechtzetten onder voorwaarde dat hij eerst zijn bedoeling daartoe kenbaar maakt (bijvoorbeeld door ‘j’adoube’ of ‘ik zet recht’ te zeggen).
2 Elke andere fysieke aanraking van een stuk, uitgezonderd duidelijk onbedoeld contact, moet als opzettelijk opgevat worden.
4.3. Als de aan zet zijnde speler, behoudens het vermelde in artikel 4.2, op het schaakbord, met de bedoeling te zetten of te slaan:
1 een of meer van zijn eigen stukken aanraakt, dan moet hij spelen met het eerst-aangeraakte stuk dat kan worden verplaatst,
2 een of meer van de stukken van zijn tegenstander aanraakt, dan moet hij het eerst-aangeraakte stuk slaan dat kan worden geslagen.

Het draait natuurlijk om art. 4.2.2:
4.2.2 Elke andere fysieke aanraking van een stuk, uitgezonderd duidelijk onbedoeld contact, moet als opzettelijk opgevat worden.

Is wat Ron deed een ‘fysieke aanraking’? Het lijdt voor mij geen twijfel dat de regelgever dat wel zo heeft bedoeld, omdat je impliciet uit het artikel kunt afleiden dat een vijandig stuk niet geslagen kan worden (4.3.2) zonder dat er sprake is van een andere fysieke aanraking dan het aangekondigde rechtzetten van het stuk (4.2.1). Omdat als iemand een vijandig stuk van het bord tikt met zijn eigen stuk (zonder het met de hand van het bord te nemen) dat ook beschouwd wordt als slaan, moet er sprake zijn geweest van fysiek contact. Het woord ‘fysieke’ in het artikel heeft dus betrekking op het vijandige stuk en niet op de speler.

Een expliciete bevestiging daarvan heb ik echter nergens kunnen vinden, behalve op de Chessity-site voor kids:

Contact maken is slaan
Ook als je met jouw stuk, een stuk van de ander aanraakt, geldt dit als een zet. Ook al heb je jouw stuk nog niet losgelaten. Je moet het stuk van de ander nu toch slaan. Want contact maken betekent slaan! Kortom, wees niet te snel met het uitvoeren van je zet en controleer altijd eerst of je de zet echt wilt spelen.

Overigens denk ik niet dat het protest tegen deze arbitraire beslissing gevolgen gaat hebben voor de zuurverdiende matchpunten van het derde, maar we wachten de ontwikkelingen even af (omdat de competitie voorlopig is stilgelegd, hebben we toch niets beters te doen…)